Πυροβολήστε με, δειλοί. Θα σκοτώσετε έναν άνθρωπο, όχι τις ιδέες μου.

Τα τελευταία λόγια του Τσε Γκεβάρα ηχούν σαν ύμνος στα αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα για τα οποία εκείνος είχε παλέψει πριν ο πρόωρος θάνατός του τον μετατρέψει σε σύμβολο της εξέγερσης κατά της κοινωνικής αδικίας.

Και είναι αλήθεια πως, στο διάβα της ιστορίας, η ανθρώπινη μισαλλοδοξία προσπάθησε συχνά να εξαλείψει τον διαφορετικό τρόπο σκέψης σκοτώνοντας το σώμα που λειτουργεί ως φορέας και όργανο έκφρασης αυτής της διαφορετικότητας.

Είτε πρόκειται για θρησκευτικές πεποιθήσεις, είτε για πολιτικές ιδεολογίες, η ελευθερία σκέψης και συνείδησης, που θεωρητικά αποτελεί αδιαπραγμάτευτο ανθρώπινο δικαίωμα, πολλές φορές στοχοποιείται και καταδιώκεται στο πλαίσιο μιας καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Ελευθερία καταρχάς ατομική, που αφορά το δικαίωμα στην έκφραση μιας προσωπικής πεποίθησης, στην εκπαίδευση, στην ισονομία, σε μια μεταχείριση ανεπηρέαστη από κοινωνικές ή φυλετικές διακρίσεις. Και μετά συλλογική, ιδίως σε περιόδους εμφυλίων ή κατοχικών πολεμικών συρράξεων, ή απολυταρχικών καθεστώτων, που φέρνουν στην επιφάνεια ό,τι πιο σκοτεινό μπορεί να κρύβει μέσα του ο άνθρωπος, στην προσπάθειά του να εξαφανίσει τον ιδεολογικό του αντίπαλο.

Γιατί συχνά η αφαίρεση της ζωής δεν αρκεί. Το μίσος εναντίον αυτού που αντιστέκεται στα δικά τους ιδεολογήματα, κάνει κάποτε τους ανθρώπους να στραφούν με βαναυσότητα κατά του ‘άλλου’ κατακρεουργώντας με λύσσα το σώμα του, σωματοποιώντας έτσι στο ξένο σώμα την δική τους εσωτερική αρρώστια. Και τα βασανιστήρια ή ο μαρτυρικός θάνατος φτάνουν να γίνουν έκθεμα, αποτροπαϊκό σύμβολο της απόλυτης επικράτησης.

Είναι αυτός ο ίδιος μηχανισμός που, αναγόμενος στην σφαίρα του συλλογικού, χαρακτηρίζει τις επιχειρήσεις εξάλειψης ολόκληρων λαών: η κατάκτηση των εδαφών και η θανάτωση των γηγενών πληθυσμών δεν αρκούν. Πρέπει να εκλείψει ό,τι συγκροτεί την εθνική ταυτότητα της κατακτημένης συλλογικότητας. Και αυτή η αφαίρεση της συλλογικής ταυτότητας συντελείται μέσω της καταστροφής ή του σφετερισμού της πολιτιστικής της κληρονομιάς. Το ξερίζωμα των επιζώντων από τον κόσμο τους γίνεται έτσι ακόμα πιο οδυνηρό, αφού τους στέρησαν το δικαίωμα σε ό,τι πολυτιμότερο μετά από το αγαθό της ίδιας της ζωής.

Όμως η ιδέα δεν μπορεί να σκοτωθεί. Το φως της συνεχίζει να καίει, ενδυναμωμένο από τις θυσίες αυτών που την υπερασπίστηκαν με κάθε κόστος. Και όταν ακόμα το σώμα καταστραφεί, η μορφή ανάγεται σε σύμβολο και πηγή έμπνευσης, για να θυμίζει πως οι αξίες για τις οποίες ο άνθρωπος πολέμησε και θυσιάστηκε είναι πάντα ζωντανές, λόγω της αθάνατης πνευματικής φλόγας που όλοι κρύβουμε μέσα μας.

                                     Δώσε μου τόπο να σταθώ και μπορώ να μετακινήσω τη Γη.

Αρχιμήδης

Το σπίτι ως χώρος όπου συμπλέκει τον Τόπο, τον Χρόνο και τη Μνήμη συνέχει στον ιστό του ανθρώπους, αισθήματα, προσδοκίες, ελπίδες και απογοητεύσεις .

Πρώτος ο Όμηρος επένδυσε στην Οδύσσεια την έννοια του σπιτιού με το βάρος του νόστου και τους συνειρμούς της αγάπης και της αφοσίωσης των μελών της οικογένειας. Η εικόνα του «καπνού αναθρώσκοντος» έγινε το σύμβολο par excellence διαχρονικό και παγκόσμιο της εστίας ως χώρου επιστροφής σε ένα κόσμο φροντίδας και προστασίας. Στον Φαίδρο του Πλάτωνα η κοσμική πομπή των θεών του Ολύμπου αποτελείται από τον Δία που οδηγεί δέκα θεούς και θεές του Ολύμπου μέσα από τα πλάτη του Ουρανού. Αυτή που λείπει είναι η Εστία που δεν εγκαταλείπει τη θέση της στο σπίτι ποτέ. Είναι εκεί πάντα, το κέντρο της ζωής των θνητών, σύμβολο και εχέγγυο σταθερότητας και προστασίας.

Από το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου, συγγραφείς και καλλιτέχνες, υπο το πρίσμα της νεωτερικότητας επανεξέτασαν την έννοια του σπιτιού και αναθεώρησαν τους παραδοσιακούς συνειρμούς της. Μέσα στο κλίμα μιας γενικότερης αντίδρασης απέναντι στην πατριαρχική οικογένεια του υπερισχύοντος καπιταλισμού, στον συντηρητισμό του κοινωνικού καθωσπρεπισμού και στην διπλή ηθική της ανδρικής εξουσίας αντιπαραθέτουν την ελεύθερη έκφραση του εγώ, την αναζήτηση της προσωπικής ευτυχίας έξω από τα παραδεδομένα σχήματα, την αναθεώρηση αξιών και αρχών.

Στο πλαίσιο αυτό στα έργα που συμπεριλαμβάνονται στην ενότητα “Feels Like Home” παρουσιάζονται εικόνες ενός συλλογικού ασυνείδητου που δεν προέρχονται απαραίτητα από βιώματα της παιδικής μας ηλικίας αλλά από αυτό που αυτή συμβολίζει: την αθωότητα, την ασφάλεια, τη σιγουριά «του πρώτου σπιτιού», της μητρικής αγκαλιάς. H απελευθερωτική ορμή της φαντασίας, ενισχυμένη από την πλάνα γοητεία της ανάμνησης επενδύουν το σπίτι, είτε σαν χώρο είτε σαν ιδεολόγημα, με πλήθος σημαινόμενα και συνειρμούς.

Τονίζεται η ιδιωτικότητα ως ουσιώδες συστατικό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της προσωπικής έκφρασης και ελευθερίας αλλά και ως αντίπαλο δέος στην σκληρότητα και την αδιαφορία του δημόσιου βίου, και παρουσιάζεται το σπίτι ως χώρος υπαρξιακός, μεταφορά για την ανθρώπινη ανάγκη του ανήκειν, αλλά και τη μεταφυσική αναζήτηση της εστίας, του κέντρου.

Τέλος γίνεται αναφορά σε εναλλακτικά «σπίτια» (φυλακές, σανατόρια, πρόχειρα καταλύματα αστέγων κ.α.) που ανατρέπουν τις θετικές συνδηλώσεις του όρου αλλά δεν παύουν να αποτελούν καταφύγιο για όσους τα κατοικούν. Η τέχνη άλλωστε, ως αντίλογος στο εφησυχαστικό πρότυπο του ισοπεδωτικού λόγου της εξουσίας, πάντα καθρεφτίζει τον Άλλο και το Αλλού.

Επιμελητική ομάδα Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης

Γη και ύδωρ. 

Μια φράση που από την αρχαιότητα συμβολίζει την πλήρη υποταγή στον κατακτητή. Η ανθρωπότητα από ποιον έχει κατακτηθεί άραγε και πού έχει παραδοθεί;  Ποια πραγματικότητα, ποια αίτια και ποια φαινόμενα «ορίζουν» σήμερα το νερό και τη γη; Πώς έχει κατακτήσει τη γη η ανθρωπότητα, πώς έχει εκμεταλλευτεί τους καρπούς της;

Η κλιματική κρίση είναι πλέον παγκοσμίως αισθητή, όσο επίσης υπήρξε και αναμενόμενη. 

Η μνήμη της γης και τα τραύματά της δεν έγιναν από κανέναν άλλο, παρά εμάς, που σήμερα ζούμε στην εποχή του λεγόμενου «ανθρωπόκαινου», έχοντας πια την εμπειρία του δημιουργήματός μας και παρατηρώντας τη μη αναστρέψιμη εξέλιξή του.

Στην ενότητα αυτή, κάθε έργο/στοιχείο είναι και μαζί ένα στοιχειό: είναι η φωτιά που καίει πόλεις και δάση, είναι η κάθε η καλλιέργεια –η πιο αρχαία και επαναστατική τεχνολογία- και οι φυσικές και κοινωνικές της προεκτάσεις, είναι τα απομεινάρια της εργασίας μας πάνω στη γη, το κάθε μας πέρασμα, κυριολεκτικό ή μεταφορικό πάνω από το έδαφος της ύπαρξής μας.

Επιμελητική ομάδα MOMus - Μητροπολιτικός Οργανισμός Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης